آغاز زمستان با شب یلدا

به روزهای آخر پاییز نزدیک می شویم. روزهایی که نوید شروع زمستان و فصل برف را به ما می دهد. از دیرباز ما ایرانی ها روز آخر پاییز را یلدا نامیدیم. یلدایی که بلندترین شب سال لقب دارد. برای گرامی داشت آن جشن می گیریم و خود را آماده ورود به فصل سرما می کنیم. اینبار در فاینداتور می خواهیم کمی از کلیشه ها دور شویم و یلدا را از بُعد دیگری به شما عزیزان معرفی کنیم.

یلدا چه شبی است ؟

شب چله یا شب یلدا به معنای شب زایش خورشید است زمانی که بعد از آن روشنایی و روز بر تاریکی و شب غلبه می کند. از 5000 سال پیش ایرانیان باستان در روز اول دی ماه یلدا را جشن می گرفتند و این شب بلند را بهانه ای برای گردهم آمدن اعضای خانواده های ایرانی قرار می دادند. عقیده گذشتگان بر این بود که چله بزرگ و چله کوچک برادر یکدیگر هستند و نام‌هایشان اهمن و بهمن است و هر کاری را که زمستان توان انجام آن را ندارد این دو برادر انجام خواهند داد. تا آنکه در اواخر فصل زمستان اهمن و بهمن وظیفه خود را به ننه سرما واگذار می کنند تا سال بعد دوباره بازگردند. در سال 1399 شب یلدا مصادف است با شب شنبه سی آذر ماه یا بیستم ماه دسامبر 2019.

انقلاب زمستانی و چرایی شب یلدا

کشور ایران به عنوان شانزدهمین کشور بزرگ دنیا، در نیم کره شرقی و شمالی کره زمین قرار دارد. انقلاب زمستانی و تابستانی به معنای آن است که خورشید در بیشترین فاصله خود از خط استوا قرار می گیرد؛ همچنین در انقلاب زمستانی کوتاهترین روز سال، مصادف می شود با آغاز زمستان و پس از انقلاب زمستانی طول روزها بلندتر می‌شود.
اهمیت انقلاب زمستانی سبب شکل گیری بسیاری از جشن‌ها و آئین‌های باستانی در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف بشری است که مهمترین آنها شب یلدا یا شب چله، حنوکا و کریسمس هستند. اهمیت شب یلدای ایرانی را می توان در دقت تخمین زمان آن دانست که وقوع آن با خطای بسیار کمی مصادف با انقلاب زمستانی و روز اول دی ماه است.

شباهت جشن یلدا با سایر جشن های زمستانی

ریشه جشن یلدا به پیش از آغاز تعالیم زرتشت یعنی به آیین کهن مهرپرستی باز می گردد. آئین مهرپرستی بر پایه پرستش خورشید و آب به عنوان نمادهای اصلی آفرینش است و در گذشته پیروان مهرپرستی در روزهای مختلف به گرامی داشت خورشید و نمادهای آن می پرداختند. گستره نفوذ آئین مهرپرستی نه تنها در ایران باستان بلکه از شرق تا غرب در قاره اروپا بوده است و امروزه بیشترین نشانه های مهرپرستی در منطقه پالمیرا در اردن قرار دارد.
در یونان و روم باستان، همزمان با ترویج دین مسیحیت، ایرانیان به الهه‌ای به نام میترا یا میتراس (خورشید شکست ناپذیر) معتقد بودند و مردم یونان و روم در اول زمستان به پرستش خورشید و برگزاری جشن می‌پرداختند. اهمیت و نفوذ عقاید میترائیسم در غرب به حدی بود که پس از ترویج دین مسیحیت نیز از نمادهای آیین مهرپرستی در لباس ها، نمادها، مراسم و تزئین کلیساها استفاده می شد.
به طوری که به فرمان کنستانتین، کریسمس (زادروز رسمی مسیح) به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا به عنوان یک روز رسمی ثبت شد.

مراسم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران

شب یلدا با آئین های مختلف و رسوم محلی خاص در شهرهای ایران جشن گرفته می شود. در عین شباهت نمادها و آداب جشن شب یلدا، مردم هر منطقه از ایران به فراخور امکانات خود جشن را به شیوه ای متفاوتی برگزار می کند. استفاده از انار، هندوانه، آجیل، شیرینی در کنار شاهنامه خوانی و فال حافظ از جمله مهمترین آداب و رسوم شب چله در ایران هستند.

روزهای نزدیک شب یلدا در شهر تهران چه می گذرد؟

در تهران به عنوان پایتخت ایران برنامه های مفرح و متنوعی در نقاط مختلف شهر برگزار می شود. از جمله مهمترین برنامه های شب یلدایی در تهران برگزاری نمایشگاه های فروش خوراکی های شب یلدا به ویژه انار است، اما در سال های اخیر شهرداری تهران دست به کار شده و سعی در برگزاری برنامه های جذاب دیگری دارد. چند مورد از آنها را بیان می کنم:
- جشنواره انار ویژه شب یلدا
- جشنواره های خرید محصولات ایرانی و سوغاتی های اقوام ایران
- برگزاری جشنواره انار و نمایشگاه عرضه محصولات شب یلدا در غرب تهران
- احیای آیین شب یلدا در میادین بزرگ تهران
- نمایشگاه های رونق کسب و کار زنان سرپرست خانوار در فرهنگسراها
- نمایش های عروسکی و شعرخوانی با موضوع یلدا

شب یلدا در استان خراسان

در استان پهناور خراسان بیشتر از لبو، چغندر، شلغم پخته در کنار شیرینی و شربت استفاده می کردند. به علت کمیاب بودن هندوانه و انار در بخش های خراسان از سایر محصولات کشاورزی استفاده می شود. برای جشن هر خانواده با خود یک روشنایی نظیر چراغ و شمع به عنوان نمادی از نور خورشید در اول زمستان می‌آوردند. بد نیست بدانید که شب یلدا در خراسان بیشتر با نام "شب چراغ" معروف است.

شب یلدا در اصفهان

در استان اصفهان، شب چله بسیار مفصل برگزار می شود. انواع آجیل، شیرینی و میوه در این روز به عنوان نمادی از برکت و دارایی بر سر سفره قرار می گیرد. بزرگترها نیز به شاهنامه خوانی، گرفتن فال حافظ و تعریف خاطرات گذشته خود برای جوانترها می پردازند. هدیه دادن در شب چله در شهرهای مختلف اصفهان پسندیده و رایج است.

شب یلدا در کردستان و گرگان

در کردستان نیز "شو چله" با شکوه هرچه بیشتر برگزار می شود. در این منطقه بیشتر از شیرینی‌های محلی و غذاهایی نظیر آبگوشت و دلمه برای پذیرایی از میهمانان استفاده می شود.
مردم گرگان، ترکمن، گیلانی‌ها و مازندرانی‌ها نیز زیباترین رسوم شب یلدای ایرانی را به نمایش می گذارند، آنها در مراسم شب یلدا با خواندن شاهنامه، اشعار سعدی و حافظ با دقت هرچه تمام تر این زمان را گرامی می دارند. میوه‌های باغی و جنگلی از قبیل هندوانه، انار، لیمو و پرتقال، ولیک و کندس و شیرینی‌هایی مانند مَت و کَسمَک در جشن یلدا برای میهمانان تدارک دیده می‌شوند. در شهرهای شمالی به‌خصوص خطه مازندران شب یلدا با رقص محلی نیز همراه است.

شب یلدا در لرستان

لرستان و اقوام لک به شب چله "شو اول قاره" می‌گویند. دو مورد از رسوم جذاب لرها فال چهل سرو و دراز کردن شال روی بام خانه هاست. فال چهل سرو به این صورت است که سه تا هفت نفر از خانواده نیت می کنند و بعد یک نفر با نام خدا و پیامبر تسبیح به دست می گیرد و چهل دانه تسبیح را با نام ائمه می اندازد. بقیه باید اشعاری که برای چهل سرو مرسوم است را بخوانند. دراز کردن شال یا چادری نیز یک کار نمادین در شب یلداست. آنها با انداختن شال از پشت بام، قصد دارند که همسایه را برای دریافت آجیل و میوه فرا بخوانند.
از خوردنی های مرسوم شب یلدا در لرستان "گندم شیره" است. گندم در شیره خیسانده می شود و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می‌کنند سپس آن را روی ساج برشته می‌کنند و با بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌نمایند.

شب یلدای خوزستان | افسانه قارون 

در مناطق جنوب ایران به‌خصوص در خوزستان مردم اعتقاد دارند که هنگام شب یلدا قارون در لباس هیزم شکن به خانه‌ی فقرا می‌رود و به آنها هیزم هایی می دهد که هیزم ها برای آنها ثروت می آورد.

شب یلدا در قزوین

شخصیت‌های عمو نوروز و ننه سرما در روایت‌های کهن و ادبیات شفاهی، نمادی از تغییر و تحول در طبیعت و احوال آدمیان است که طی آن، ننه سرما به عنوان نماد سکون و انجماد می‌رود و عمو نوروز به عنوان نماد رویش و تازگی از راه می‌رسد. در حکایت های قدیمی ننه سرما آنقدر مشغول تمیز کردن خانه است که در روز آمدن عمو نوروز خواب است. به همین علت در قزوین مادربزرگ ها نقش محوری در برگزاری مراسم دارند؛ بیشتر خوراکی ها از میوه ها، خشکبار و آجیل تهیه شده به وسیله مادر بزرگ ها در جشن استفاده می شود.
در گذشته عقیده بر آن بود که در شب چله یا "شب چره" ننه سرما گریه می کند و این آغازی بر بارش برف و باران است. اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد، برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود، تگرگ خواهد آمد.

برآی ای صبح مشتاقان اگر نزدیک روز آمد

که بگرفت این شب یلدا ملال از ماه و پروینم

تورهای ایرانگردی
سخن فاینداتور
اقوام مختلف ایران متناسب با آداب و رسوم خاص خود مراسم شب چله یا شب یلدا را به گونه ای متفاوت برگزار می کنند؛ بنابراین اگر شما از قوم ایرانی خاصی هستید و یا مراسم جالبی در شهر شما در شب یلدا برگزار می شود، لطفا با ما و سایر همراهان فاینداتور آنها را در میان بگذارید.
منتظر نظرات شما هستیم.