رقص سماع مولانا در قونیه

هر زمان از قونیه سخن به میان می آید نام مولانا و رقص سماع در ذهن نقش می‌بندد. آشنایی با مولانا و فلسفه‌های وی برای جهانیان امری ضروری است، بنابراین ما در این بخش از سفرهای مجازی فاینداتور بر آن شدیم تا به معرفی این شاعر گران‌قدر و رقص سماع معروف وی بپردازیم.

زندگی نامه مولانا

جلال الدین محمد بلخی شاعر بلند آوازه‌ی ایرانی در قرن هفتم در شهر بلخ دیده به جهان گشود. وی با عناوینی چون مولوی، مولانا، خداوندگار، رومی، خموش یا خامش نیز شناخته می‌شود. پدر او محمد ابن حسین خطیبی بکری ملقب به بها ولد از واعظان و عارفان معروف شهر بلخ بود که برای فرار از گزند شاه خوارزمشاه راهی بغداد و سپس مکه شد. بعد از آن شهر قونیه را برای اسکان انتخاب کرد. در حالیکه بیش از دو سال از مهاجرتش به این شهر نمی‌گذشت به خوابی ابدی فرو رفت. پس از پدر به درخواست مریدان، مولانای جوان جانشین پدر شد. سال‌ها در کسب علم و عرفان کوشید، واعظ و مفتی مشهور قونیه، زاهد و سجاده نشین بود. تا لحظه‌ی موعود که شمس تبریزی بر وی ظاهر شد و انقلابی را در او به وجود آورد؛ از نو زاده شدن و رها شدن از قید و بند را. مولانا شرح پریشان حالی خود را این گونه وصف کرد: "زاهد بودم ترانه گویم کردی سر حلقه‌ بزم و باده جویم کردی سجاده‌ نشین باوقاری بودم بازیچه‌ کودکان کویم کردی" مولانای جوان با روحی پذیرا به استقبال شمس رفت. چنان چه خود ‌می‌گفت " باید که جمله جان شوی تا لایق جانان شوی ". او مرید شد و شمس مراد.

شمس تبریزی و تاثیر او بر مولانا

شمس درویش مسلک که به طور مداوم در سیر و سفر به منظور یافتن تعالی و جستجوی خویشتن بود (و به همین سبب شمس پرنده لقب گرفته بود) در شصت سالگی وارد قونیه شد. در این هنگام مولانا چهل سال داشت. عدد چهل در ادیان و اساطیر نشانه‌ی بلوغ، کمال و کثرت است. مولانا در چهل سالگی در مسیر کمال و پس از دیدار با شمس بیشتر آثار خود مانند مثنوی معنوی، دیوان شمس را نوشت. مثنوی معنوی از مهم‌ترین کتاب‌ها در ادبیات عرفانی ست. این کتاب که دارای 6 دفتر و 26000 بیت و در قالب مثنوی است 424 داستان تمثیلی متناوب درباره‌ی سختی‌های مسیر انسان در راه رسیدن به خداست. دیوان شمس یا دیوان کبیر یا کلیات شمس تبریزی مجموعه غزل‌ها، رباعیات و ترجیع‌بندهای اوست که بخش زیادی از آن خطاب به شمس است. از دیگر آثار می‌توان به مجالس سبعه، فیه ما فیه و مکتوبات وی اشاره کرد.
ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺜﻨﻮي وﻟﺪﻧﺎﻣﻪ در ﻣﻮرد ﺷﻤﺲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ او ﺑﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﮔﻮﻳﺪ: "ﻣﻮﻟﻮي ﻳﻚ ﺟﺎ اﺳﻴﺮ ﻋﺸﻖ ﺟﺬﺑﻪ ﺷﻤﺲ‌اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ داﺷﺖ یک سو ﻧﻬﺎد و ﻳﻚ رو ﺑﻪ وي ﭘﻴﻮﺳﺖ و زﻫﺪ و ﺧﻠﻮت و ﻛﺮاﻣﺖ ﺑﻲ‌ﻓﺮوز، ﺑﻪ ﻋﺸﻖ ﻧﺨﻮت ﺳﻮز و وﻋﻆ و ارﺷﺎد و ﻗﻴﻞ و ﻗﺎل ﺑﻪ ﺷﻌﺮ و رﻗﺺ و ﺳﻤﺎع و ﺣﺎل ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪ".
مریدان مولانا که از شمس متنفر بودند اسباب جدایی شمس و شوریدگی مولانا را فراهم آوردند. مولانا در قونیه در کشور ترکیه و شمس در خوی در کشور ایران به خاک سپرده شدند. هر دو مقبره‌ هر سال زیارتگاه علاقمندان و دوستداران بی‌شماری ست.

محل دفن مولانا در شهر قونیه ترکیه

خانه‌ی پدری مولانا که محل سکونت وی و مکان برگزاری مجالس سماع بود، امروزه آرامگاه مولانا و مریدان او صلاح الدین زرین کوب و حسام الدین چلبی نیز هست. هر سال از یک تا 17 دسامبر یا هفتم تا بیست و هفت آذر در شهر قونیه شهر دراویش مرید مولوی، مراسم یادبود مولوی انجام می‌شود. در طریقت مولویه که یکی از طریقت‌های صوفیانه است به شب درگذشت مولانا شب عروس (آروس) Arus گفته می‌شود. مراسم از تپه‌ی کیقباد قونیه؛ محل اولین ملاقات مولانا با شمس با ساز و دهل شروع شده و بسیار دیدنی است، مراسم به صورت فستیوالی جذاب برگزار می‌شود و دسته‌های مردم پشت سر آنان به سمت مقبره مولانا حرکت می‌کنند. در این 10 روز مراسم رقص سماع انجام می‌شود که گردشگران زیادی در قونیه گردهم می آورد. فاینداتور در تورهای قونیه برای علاقمندان به مولانا و رقص سماع، بازدید از این شهر خاطره‌انگیز را در دستور کار خود گنجانده است. جالب است بدانید در سال 1925 در پی دستور مصطفی کمال آتاتورک برای استفاده نکردن از دین به عنوان اهرم سیاسی، انجام این مراسم ممنوع شده بود با این حال به صورت مخفیانه انجام می‌گرفت.

مقبره شمس

رقص سماع چیست؟

رقص سماع نوعی رقص صوفیانه است که برخی به آن نماز عشاق یا نماز اولیا هم می‌گویند که وجد و شور، با فرو رفتن در حالتی از خلسه به منظور فراتر رفتن از خویشتن و ترک تعلقات نفسانی، معراج و پیوستن به ذات حق تعالی ست.
رقص سماع از جاذبه‌های گردشگری ترکیه در شهر قونیه همیشه بر پاست بنابراین اگر تمایل به دیدن این رقص را داشتید نیازی نیست که تا مراسم بزرگداشت مولانا صبر کنید.
به کسانی که سماع را انجام می‌دهند سماع‌گر می‌گویند. سماع‌گران معروف: از معروف‌ترین سماع‌گران تاریخ می‌توان به ابوسعید ابوالخیر، عین القضات همدانی، عطار نیشابوری، امیر خسرو دهلوی، شمس و مولانا، شیخ صفی‌الدین اردبیلی و ... یاد کرد.
حرکت دورانی از نظر مولانا کامل‌ترین شکل حرکت بوده و از نظر بطلمیوس نیز دایره کامل‌ترین شکل هندسی در نجوم شناخته می‌شود.. در این رقص، چرخیدن تمثیلی ست از افلاک و در نهایت خدا. بی‌آغازی و بی‌انتهایی از ویژگی‌های اصلی دایره است طوری که اول و آخر چرخنده‌ها در این رقص معلوم نیست.
اصلی‌ترین ویژگی سماع، حرکت است. حرکت سماع‌گر که با هر چرخش به تمایلات دنیوی و تعلقات آن پشت پا زده، روح او را از قید و بند می‌رهاند و در نهایت به مرحله‌ی عالی می‌رسد. هر حرکت در سماع رابطه‌ی مستقیم با حال درونی سماع‌گر دارد. سماع‌گری که با وجود تحرک به آرامش و سکون می‌رسد.
ماجرای اولین سماع مولانا
مولانا در حال گشت و گذار با شنیدن صدای ضربه‌های منظم چکش در مقابل دکان صلاح‌الدین زرکوب از حالت عادی خارج شد به وجد درآمد و به سماع پرداخت و همراهان به ادامه دادن و قطع نکردن صدای ضرب‌آهنگ چکش امر کردند تا مولانا از سماع فارغ شد. ضرب‌آهنگ و ریتم موسیقایی یکی از عوامل بیرونی تاثیرگذار در به وجود آمدن این حالت است. مولانا سماع را نماز عشاق می‌دانست. وی که با اشارت شمس به سماع درآمد بعد از شنیدن خبر کشته شدن شمس نیز به سماع پرداخت.

معنای حرکات در رقص سماع

مراسم سماع که در قالب حرکات چرخشی به صورت هماهنگ و با آداب خاص اجرا می‌شود در فرقه‌ی مولویه به چشم می‌خورد. درویشان چرخ‌زن که به پیروان وی اطلاق می‌شود در هنگام سماع پای راست را بر زمین گذاشته و از آن به عنوان نقطه‌ی مرکز و تکیه‌گاه استفاده می‌کنند تا بتوانند بدن خود را بچرخانند. سماع‌گر در هنگام وجد می‌چرخد و این چرخش ریشه در تفکر مولوی مبنی بر مرکزیت زمین دارد. افلاک به دور این جهان که مرکز است، می‌چرخند و چرخیدن شیخ را نماد چرخش ذرات به دور خورشید می‌دانند. تمامی حرکات مفهومی سمبلیک دارند. چرخیدن به دور خود به وجود پروردگار اشاره دارد. کوبیدن پا بر زمین نماد زیر پا گذاشتن خواسته‌های نفسانی ست. پریدن حکایت از شعف عارف در زمان رسیدن به ملکوت دارد. باز کردن دست‌ها نشان دهنده‌ی میل عارف برای رسیدن به محبوب است. در هنگام سماع کف دست راست بالا به سمت آسمان و کف دست چپ به سمت زمین است به این معنا که آنان میان خدا و مردم یا به عبارتی دیگر میان آسمان و زمین به عنوان واسط از خدا گرفته و به زمین و هر آن چه در آن هست می‌بخشند بدون آن که چیزی برای خود نگه دارند.
در آوردن ردای مشکی نماد جدایی از تعلقات مادی و مشمول لطف خداوند قرار گرفتن است با این شکل تصویر می‌شود: گردن را به سوی قلب کج شده و کف یک دست به سوی آسمان و کف دست دیگر به سمت زمین است.  

مراسم معروف رقص سماع در ترکیه

مراسم با نوای غمناک نی شروع می‌شود. نی زدن به یاد اولین دمیده شدن روح خدا در کالبد انسان سپس سلام کردن درویشان به یکدیگر که نشان از درود فرستادن به روح‌های یکدیگر است با نوایی موسوم به پشرو Peşrev انجام می‌شود و سلام دوباره که درحین چرخیدن درویش‌ها به دور خود انجام می‌شود و در پایان همگی شهادت به یگانگی خداوند می‌دهند که به آن سلام فنا فی الله هم گفته می‌شود و فقط به دور شیخ می‌چرخند.
مراسم در شب با صدای سازهایی مانند دف، نی، تنبور آغاز شده و شروع به خواندن اشعاری از دیوان شمس می‌کنند. دروایش به شکل دایره وار به دور یکدیگر و در نهایت شیخ می‌رقصند و می‌چرخند. دو پیر که رهبر درویشان هستند در تمامی مراحل با لباسی سیاه که نماد تعلقات دنیوی ست با ضرب‌آهنگی آرام به دور خود می‌چرخند؛ تعلقاتی که دست شستن از آن زندگی دوباره را می آفریند و در نهایت ردای سیاه را از تن در می آورند. چنان که مولانا خود می‌فرماید: " حفره کن زندان و خود را وا رهان". سماع با خواندن قرآن و اشاره به این نکته که ذات حق تعالی متعلق به تمامی موجودات در کره‌ی خاکی ست به پایان می‌رسد. و در نهایت برای آرامش روح مومنان و پیامبران نماز را اقامه می‌کنند.

شرکت در مراسم رقص سماع قونیه

انجام مراسم که به علت ویروس کرونا فعلا به حالت تعلیق درآمده اما همه ساله در استادیوم ورزشی قونیه انجام می‌شد، با این حال قبل از سفر حتما پیگیری کنید که مراسم انجام شود؛ اما به طور کلی در روزهای 1 تا 17 دسامبر در ورزشگاه قونیه انجام می‌شد.
آدرس: ترکیه، قونیه، استادیوم ورزشی قونیه.
.Address: Sports stadium, Konya, Turkey

 سخن فاینداتور

  آیا تجربه رقص سماع را داشتید؟ آیا از رقص سماع در قونیه دیدن کردید؟ منتظر شنیدن نظرات و تجربیات شما هستیم.