دریاچه ارومیه
۱۳۹۹/۰۵/۱۲دریاچه ارومیه یکی از مهمترین و بزرگترین دریاچه های ایران است. این دریاچه زیبا، علاوه بر قدمت تاریخی خود، اهمیت فراوانی در محیط زیست منطقه دارد. در حقیقت دریاچه ارومیه به همراه تبریز، مراغه و سرعین اردبیل مقاصد اصلی گردشگران ایرانی در سفر به استان های آذربایجان محسوب می شود. در این فرصت قصد داریم تا شما عزیزان را با دریاچه ارومیه آشنا شویم پس تا پایان با فاینداتور همراه باشید.
نامگذاری دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه و دریای مازندران به عنوان دو دریاچه بزرگ ایران شناخته می شوند. با این تفاوت که دریای مازندران (خزر یا کاسپین) در حال حاضر به طور کامل در مرزهای ایران قرار ندارد؛ بنابراین آنچه باعث تمایز دریاچه ارومیه از دریای خزر یا دریاچه مازندران می شود، موقعیت جغرافیایی آن است. دریاچه ارومیه به طور کامل در مرزهای ایران قرار دارد.دریاچه ارومیه قدمت تاریخی زیادی دارد و در طول تاریخ بارها نام آن تغییر کرده است. پیش از تاریخ دریاچه ارومیه چی‌چست نام داشت که به معنای درخشنده بود. بعد از آن مدتی به آن دریاچه کبودان نیز گفته می شد. البته امروز یکی از جزایر دریاچه ارومیه کبودان نام دارد. البته طبق اسناد به‌دست آمده برخی از اقوام ارمنی ساکن در ایران، به دریاچه ارومیه کپوتان نیز گفته می شد. کپوتان در لغت به معنای عاریه است.
در تاریخ به جلو حرکت می کنیم تا به زمان معاصر برسیم. در زمان سلطنت رضا شاه به افتخار او مدتی نام دریاچه ارومیه را دریاچه رضاییه گذاشتند. البته بعد از انقلاب به نام پیشین خود یعنی ارومیه بازگردانده شد. در مجموع باید بدانیم که کلمه ارومو گولو در حقیقت برگردان ترکی دریاچه ارومیه است. در نتیجه نام فعلی این دریاچه زیبا از شهر ارومیه که مرکز استان آذربایجان غربی می باشد، گرفته شده است.
تاریخچه دریاچه ارومیه
همان‌طور که در قسمت قبل گفته شد نام اولیه دریاچه ارومیه چی‌چست بود. نام دریاچه چی‌چست بارها در کتیبه‌های سده نهم پیش از میلاد ذکر شده که از جمله آن می‌توان به کتیبه شلمنسر سوم پادشاه آشوری اشاره کرد. این کتیبه متعلق به سال های ۸۵۸ تا ۸۲۴ قبل از میلاد است. شلمنسر سوم جزو پادشاهان قدرتمند باستانی بود که توانست در زمان خود بر بخش هایی از بابِل، سوریه، کوه های توروس و دریاچه وان ترکیه نیز مسلط شود. در این کتیبه ها ذکر شده که دریاچه چی‌چست محل زندگی دو قوم ساکن در فلات ایران به نام پرسواه یعنی پارسیان و ماتای یا میتانی ها بوده است. اقوام منائیان اطراف در تپه حسنلو و جنوب دریاچه ساکن بودند. منائیان یا ماننا از کوچک ترین اقوام دولتی لولوبی بودند که در هزاره اول قبل از میلاد، جدا از اتحادیه قبایل ماد، در شمال ایران زندگی می کردند، بنابراین این اقوام را می توانیم قدیمی ترین ساکنان اطراف دریاچه ارومیه بدانیم.در گذشته و به ویژه سال های پس از میلاد مسیح، بسیاری از دولت های حاکم بر سرزمین ایران نیروهای کشتیرانی خود را در دریاچه ارومیه مستقر می کردند تا از این منطقه مهم مراقبت کنند. جالب است بدانید کشتیرانی در دریاچه به مهارت خاصی نیاز داشت. نوع آب و هوای منطقه، آب شور دریاچه و بادهایی که در اطراف می وزید، باعث می شد تا شرایط عبور یا تردد کشتی ها در دریاچه دشوارتر شود. در آن زمان فقط بومیان قادر بودند تا کشتی ها را در دریاچه چی‌چست هدایت کنند و این یکی از منابع درآمدی بسیار مهم برای دولت های وقت و دریانوردان بود. حتی در زمان قاجار نیز نیروهای دریانوردی فرانسوی ها با پرداخت مبالغ هنگفت به دولت، امتیاز کشتیرانی در دریاچه ارومیه را گرفتند.
در حقیقت بیشتر حاکمان آذربایجان که همان پسران شاهان ایرانی بودند، در ازای پرداخت مبلغی به دولت مرکزی ایران، امتیازات خاصی به دولت های خارجی می دادند و درآمد فراوانی کسب می کردند. البته همیشه این تبادلات یا امتیازات تجاری به نفع ایران تمام نمی شد و گاهی به عنوان خراج دولت ایران به قدرت های همسایه استفاده می شد. تبادل امتیازات کشتیرانی در دریاچه ارومیه تا دوره پهلوی نیز ادامه یافت. به‌خصوص از اواخر قاجار یا زمان پهلوی اول، بیشتر درآمد تجارت از طریق دریاچه ارومیه و یا منابع غنی آن در اختیار دولت های خارجی بود.
جزایر دریاچه ارومیه
ابتدا فصد داریم تا تعریفی بسیار ساده از دریاچه داشته باشیم. دریاچه ها در حقیقت پهنه های آبی وسیعی هستند که به آب های آزاد راه ندارند. به طور معمول دریاچه از تجمع آب بین کوه عارضه و ناهمواری ایجاد می شود؛ بنابراین در بیشتر دریاچه های جهان جزیره ها و یا صخره هایی وجود دارند. در دریاچه ارومیه نیز مانند بسیاری از دریاچه های بزرگ دنیا، 102 جزیره متعدد وجود دارد که در ادامه با اسامی مهمترین آنها آشنا خواهیم شد.جزیره آتش، آذر، آذین، آرام، آرزو، آرش، اردشیر، اسپیر، اسپیرک، اشک، اشکو، امید، ایران نژاد، بردک، بهرام، تنجک، توس، جودره، خرسک، چشمه کنار، زاغ، شبدیز، سنگو، جزیره کاکایی (بالا، میانه و پایین)، کفجه نوک، گیو و چند جزیره دیگر جزو مهمترین جزایر دریاچه ارومیه هستند. البته مهمترین و بزرگترین جزایر دریاچه ارومیه شامل کبودان، شاهی، اشک است.
خوب است بدانید که جزیره شاهی یا جزیره اسلامی بزرگترین جزیره دریاچه ارومیه می باشد که 7 روستا دارد و تنها بخش مسکونی دریاچه ارومیه محسوب می شود.
تنوع زیست و حیات جانوری دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه زیست بومی بسیار غنی دارد. این دریاچه محل زندگی موجودات میکروسکوپی آب شور، گونه های نادر گیاهان، خزندگان و پستانداران است؛ به طور مثال، بیش از ۶۲ گونه باکتری آرکئو باکتر، ۴۲ گونه قارچ میکروسکوپی، ۲۰ گونه خاص جلبک، حدود ۳۰۰ گونه گیاه آب شور، پنج نوع نرم‌تنان دو کفه ای، بیش از ۲۰۰ گونه پرنده و خزنده یا دوزیست، ۲۴ گونه پستانداران در دریاچه ارومیه زندگی می کند. جالب است بدانید که تا به حال بیش از ۴۷ فسیل از دریاچه ارومیه کشف شده، اهمیت و غنای زیست بوم دریاچه ارومیه باعث شد تا از نظر یونسکو به عنوان یکی از مناطق مهم حفاظت شده دنیا انتخاب شود.هر سال پرندگان مهاجر بسیاری مانند فلامینگو، پلیکان، کفچه نوک، اکراس، لک لک اردک، نوک خنجری، چوب پا و مرغ نوروزی به دریاچه ارومیه مهاجرت می کنند. البته در نظر داشته باشیم به دلیل شوری بیش از حدِ آب دریاچه ارومیه، هیچ گونه ماهی در دریاچه زندگی نمی کند و بیشتر ساکنان آبزیِ آن از نوع سخت‌پوستان خاص و جلبک های نادر هستند.
در دریاچه ارومیه موجودی سخت پوست به نام آرتمیا هم زندگی می کند که محل زندگی آن در آب‌های شور است. خوب است بدانید که در جهان منابع محدودی از این موجود سخت پوست وجود دارد. آرتمیا کاربردهای متعددی دارد که مهمترین آن برای پرورش ماهی و میگو است. تا چند سال پیش دریاچه ارومیه یکی از غنی‌ترین منابع آرتمیا جهان به شمار می رفت، متاسفانه امروز نسل آنها منقرض شده است!
پارک ملی دریاچه ارومیه
پارک های ملی یکی از مناطق چهارگانه حفاظت محیط زیست در ایران هستند که ویژگی های بسیار خاصی دارند. این مناطق اهمیت زیست محیطی بسیاری هم دارند و محل نگهداری یا زندگی گونه های نادر گیاهان و جانوران هستند. از جمله مهمترین آنها می توان به پارک ملی کنتال، ارسباران، کلاه قاضی، قمیشلو، نایبند، خجیر، سرخه حصار، لار، تنگ صیاد، سالوک، توران، بختگان و دنا اشاره کرد. البته تا به حال بیش از ۳۰ پارک ملی در فهرست مناطق حفاظت شده ایران به ثبت رسیده که یکی از آنها دریاچه ارومیه است.نام دریاچه ارومیه در سال ۱۳۵۲ در فهرست پارک های ملی ایران به ثبت رسید. چون این منطقه زیستگاه طبیعی جانوران مخصوصی به شمار می آید. هم اکنون و با وجود تمام خساراتی که به دریاچه ارومیه وارد شده، پارک ملی دریاچه ارومیه یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.
علت خشک شده دریاچه ارومیه
از اواسط دهه ۸۰ روند خشک شدن دریاچه ارومیه شروع شد به طوری که تا سال 2015 حدود ۸۸ درصد مساحت دریاچه از بین رفت. دلایل بسیاری برای تخریب و خشک شدن دریاچه ارومیه ذکر شده است. ساخت و سازهای بی رویه، استفاده از منابع آبی حوضه آبریز حوزه دریاچه ارومیه برای آبیاری مزارع و سد سازی مهمترین علل خشک شدن دریاچه ارومیه می باشند. البته باید به این دو دلیل ذکر شده، خشکسالی و بارش کم سال‌های اخیر ایران را نیز اضافه کنیم. آنچه مسلم است، طبق تحقیقاتی که انجام شده عامل اصلی در خشک شدن و تخریب دریاچه ارومیه عوامل انسانی و پروژه های توسعه صنعتی بود. بیشتر آب حوزه های آبریز دریاچه ارومیه برای آبیاری مزارع شهر مراغه و روستاهای اطراف استفاده می شد که همزمان با خشکسالی های اخیر بود. تمامی دلایل بالا باعث شد تا دریاچه ای که قرن ها سالم مانده بود در مدت زمان کوتاهی تخریب شود.همه ما می دانیم آنچه که بیشتر از دانستن علت تخریب دریاچه اهمیت دارد، احیای این منطقه بسیار مهم است. خوشبختانه در چند سال اخیر به دلیل بارش مناسب باران، سطح آب دریاچه ارومیه تا حدی به میزان قبلی خود بازگشته است، اما سوال اساسی اینجاست که آیا این روند ادامه خواهد داشت؟
کارشناسان معتقدند در صورتی که دریاچه ارومیه خشک شود، آب و هوای منطقه به شدت تحت تاثیر قرار می گیرد و این تغییرات آب و هوا زیست‌بوم منطقه را تغییر خواهد داد. چون بادهای فصلی نمکی بستر دریاچه را به سوی خاک های حاصلخیز اطراف منتقل می کند. البته علاوه بر نمک بسیاری از آلودگی ها شامل فلزات سمی سنگین نیز از این طریق وارد بستر خاک کشاورزی می شوند. در نتیجه خشک شدن دریاچه ارومیه یک تهدید بزرگ برای شهرهای اطراف محسوب می شود.
طرح احیا و نجات دریاچه ارومیه
از طرف گروه‌های دوستدار محیط زیست و کارشناسان، طرح های زیادی برای نجات دریاچه ارومیه ارائه شده است. یکی از طرح ها برای نجات دریاچه ارومیه، انتقال آب از حوضه های آبریز مانند رود ارس است که البته این طرح مخالفان زیادی دارد. اجرای انتقال آب از ارس به ارومیه ممکن است زیست‌بوم اطراف رود ارس را تحت تاثیر قرار دهد. برخی دیگر معتقدند برای احیای دریاچه ارومیه باید از ورود آب به سدهای اطراف جلوگیری شود و آب ها مانند گذشته به دریاچه سرازیر می شوند.تلاش های زیادی در سال های گذشته انجام شد که نتیجه اثر بخشی دربرنداشته است. در نهایت، تنها عاملی که توانست وضعیت دریاچه ارومیه را کمی بهبود ببخشد، بارش های مناسب در چند سال اخیر خواهد بود.
ستاد احیای دریاچه ارومیه
ستاد احیای دریاچه ارومیه در حقیقت کارگروه از بخش های مختلف است که در سال 1392 تشکیل شد. وظیفه و هدف اصلی کارگروه احیای دریاچه ارومیه، بررسی راهکارهای عملیاتی برای نجات دریاچه ارومیه است. این گروه باید نتایج بررسی خود را به هیئت وزیران ارائه کند. در ساختار تحقیقاتی دریاچه ارومیه، دانشگاه صنعتی شریف به عنوان دفتر برنامه ریزی و تلفیق وظیفه جمع بندی مطالعات را انجام دهد.
وضعیت فعلی دریاچه ارومیه
در چند سال گذشته به دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه و طوفان های نمک، بسیاری از مردم ساکن در اطراف دریاچه مهاجرت کردند. البته در حال حاضر دریاچه ارومیه بهترین وضعیت خود را طی ده سال گذشته تجربه کرده است. خوشبختانه به دلیل بارش های باران در چند سال اخیر، وضعیت دریاچه ارومیه بهبود یافته است.زرینه رود و سیمینه رود از جمله بزرگترین رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستند که تاثیر مهمی بر میزان ورود آب به دریاچه دارند. طبق طرح ستاد احیای دریاچه ارومیه، کانالی برای اتصال مستقیم دو رود به دریاچه ساخته شد تا کمبود آب بستر دریاچه جبران شود.
حجم فعلی آب دریاچه ارومیه
حجم فعلی آب دریاچه ارومیه به یک هزار و 271 متر رسیده است. طبق برآوردهای انجام شده توسط کارشناسان، سطح آب دریاچه ارومیه حدود 58 سانتی متر افزایش یافته است.
نقشه دریاچه ارومیه
برای دسترسی به دریاچه ارومیه و مناطق اطراف آن، روی تصویر زیر کلیک کنید تا بتوانید فاصله شهر محل سکونت خود را از دریاچه ارومیه محاسبه کنید.
سخن فاینداتور
ما در این سفر مجازی با دریاچه ارومیه به عنوان قدیمی ترین دریاچه مسکونی جهان آشنا شدیم. همه ما می دانیم که حال دریاچه ارومیه خوب نیست و میراث چند هزارساله ما در حال تخریب است.
آیا شما خاطراتی از دریاچه ارومیه در زمان قبل از شروع خشکسالی دارید؟
به نظر شما راهکار مهم نجات دائمی دریاچه ارومیه چیست؟
دوست فاینداتور، نظر شما با موفقیت ثبت شد.
(پس از تایید، نمایش داده می شود.)